Disleksi bir diğer adıyla öğrenme güçlüğü, kişinin okuma ve yazma ile ilgili fonksiyonlarının olumsuz yönde etkilendiği bir rahatsızlıktır. Disleksili kişiler her ne kadar konuşma seslerini ayırt edebilse de, bunların harflerle veya sözcüklerle olan ilişkilerini öğrenmekte zorlanır. Yani disleksik kişiler gördükleri ve duydukları bilgileri işlemekte ve hatırlamakta güçlük çekebilir. Bu durum da öğrenme ve okuma-yazma becerilerinin kazanılmasını etkiler. Disleksi olan bireyler normal zekaya sahiptir. Nitekim disleksili çocukların çoğu alacağı özel dersler ve özel bir eğitim programı ile okulda başarılı olabilir. Bununla birlikte duygusal destek de disleksili kişilerin başarılı olması için önemli bir faktördür. Disleksi en yaygın öğrenme güçlüğüdür ve çoğu zaman kişiyi yaşamı boyunca etkiler. Disleksinin şiddeti kişiden kişiye göre değişir. Disleksi çoğunlukla ilkokul çağında teşhis edilirken, kalıtsal faktörlerle veya beyin gelişimini etkileyen diğer faktörlerle ilişkili olabilir.

Disleksi nedir?

Disleksi, okumayı öğrenmede, hecelemede ve genel sembolik bilgileri anlamada güçlük çekme durumlarıdır.

Disleksi ilk defa tarihler 1896’yı gösterdiğinde 1896’da İngiltere Sussex’te W. Pringle Morgan adında bir doktor tarafından tanımlanmıştır. Bir kelimeyi sökmeye çalışan bir dislektiğin beyninin hangi bölgelerinin işlevsellik kazandığını gösteren beyin taramaları, beynin arka tarafının hareketsiz kaldığını, ön kısımlarının ise faal olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Disleksi, daha çok çocukluk döneminde, okumaya başlama aşamasında fark edilir. Disleksi bir hastalık değil, okumayla ilgili zihinsel süreçlere ait bir farklılıktır.

Disleksi için risk faktörleri nelerdir?

Disleksi risk faktörleri şunları içerir:

  • Ailede disleksi veya diğer öğrenme güçlükleri öyküsü
  • Erken doğum
  • Hamilelik sırasında fetüste beyin gelişimini değiştirebilecek nikotin, uyuşturucu, alkol veya enfeksiyona maruz kalma
  • Beynin okumayı mümkün kılan bölümlerindeki bireysel farklılıklar

Disleksiye ne sebep olur?

Disleksinin beynin fonemleri (kelimeleri birbirinden farklı kılan en küçük konuşma birimleri) işleme yeteneğindeki bozulmadan kaynaklandığı düşünülmektedir. Disleksi görme veya işitme sorunları, zeka geriliği veya beyin hasarından kaynaklanmaz.

Ailede disleksi görülmesi, çeşitli çevresel etkenler, gebelik döneminde beyin gelişimini olumsuz şekilde etkileyebilecek sigara kullanımı, aşırı alkol tüketimi gibi alışkanlıklar, enfeksiyonlara maruz kalma da disleksi riski artıran faktörlerdendir.

Disleksinin nedenleri türüne göre de değişkenlik gösterir. Örneğin birincil dislekside, çoğu araştırma kalıtsal faktörlere odaklanır. Nitekim araştırmacılar son zamanlarda disleksinin belirti ve semptomlarına katkıda bulunan olası bazı genleri tanımladılar.

Disleksi belirtileri nelerdir?

Disleksi, halk arasında genelde bir okuma problemi olarak bilinir. Bunun nedeni disleksinin teşhis edilmesinin çoğunlukla ilköğretimde okuma yazma eğitimi sırasında gerçekleşmesinden kaynaklanır. Nitekim birçok ebeveyn, çocukları okul çağına gelene kadar bir sorun olduğunu anlamayacaktır. Bununla birlikte disleksi için erken dönemde dikkat edilmesi gereken birkaç gösterge mevcuttur. Disleksinin belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

Okul öncesi çocuklar için;

  • Sesleri karıştırmakla birlikte kelime oluşturmadaki zorluk
  • Uzun kelimeleri doğru bir şekilde telaffuz edememe
  • Bir hikayeyi olayların doğru sırasına göre yeniden anlatmanın zorluğu.
  • Yeni kelimeleri öğrenmekte gecikme
  • Tekerlemeleri öğrenmede ve söylemede güçlük

Okula başlayan çocuklarda da en yaygın disleksi belirtileri ise şunlardır:

  • Okumaya başlamada zorluk (Ortalamanın altında okuma seviyelerine sahip olmak)
  • Okurken bazı görsel rahatsızlıklar (Örneğin disleksili bir çocuk harfleri ve kelimeleri etrafta hareket ediyor veya bulanık görünüyormuş gibi tanımlayabilir)
  • Farklı sesleri tanımakta, duymakta veya söylemekte güçlük çekme
  • Kelimeleri yanlış şekilde heceleme
  • Harflerin ve sayıların sıralamalarını karıştırma, hatırlayamama
  • Sınıfta yüksek sesle okumaktan kaçınmaya çalışmak
  • Soruları sözlü olarak iyi bir şekilde cevaplayabilse de cevabı yazmakta güçlük çekmek
  • Harfleri ve rakamları yanlış yerleştirmek (örneğin "9" yerine "6" veya "d" yerine "b" yazmak gibi)

Yukarıda bahsedilen sorunların yanı sıra, daha büyük çocuklarda ve yetişkinlerde de disleksi belirtileri-semptomları şunları içerebilir:

  • Kelimeleri yanlış telaffuz etmek
  • Yeni bir dil öğrenmeye çalışırken büyük zorluk yaşama
  • Okumaktan ve yazmaktan sürekli kaçınma davranışı
  • PIN kodu, telefon şifresi, bilgisayar şifresi veya telefon numarası gibi şeyleri hatırlamakta zorlanmak
  • Belirli bir konu hakkında çok bilgili olsalar dahi, bildiklerini yazılı olarak ifade etmekte sorunlar
  • Genellikle, ortalamanın üzerinde bir uzamsal yetenek (Kişi örneğin sanat, tasarım, veya mühendislikte yetenekli olabilir.

Disleksi çeşitleri nelerdir?

Altı farklı disleksi türü vardır. Disleksi türleri şunlardır:

Birincil tip disleksi

Dislekside en yaygın tür birincil türdür. Serebral kortekste disfonksiyon olduğunda ortaya çıkar. Birincil tip kalıtsaldır, yaşam boyu devam eder.

İkincil tip (Gelişimsel) disleksi

Fetal gelişim sırasında beyin gelişiminin erken aşamalarında başlar. Birincil türün aksine disleksinin bu formu yaşla birlikte azalacaktır. Bu disleksi türü erkeklerde, kadınlara nazaran daha sık görünür.

Travma tipi disleksi

Travma tipi disleksi, beynin okuma ve yazmayı kontrol eden bölgesinde fiziksel bir yaralanma olduğunda ortaya çıkar.

Fonolojik disleksi

Her dilde, kelimeleri oluşturmak için tekrar tekrar kullandığı ortak sesler vardır. Disleksi hastaları, ana dillerini konuşmak için ihtiyaç duydukları sesleri üretme ve işleme konusunda hiçbir sorun yaşamazlar. Buradaki zorluk, bir kelimeyi oluşturan tek tek sesleri tanımlamakla birlikte gelir. Okumada sesler önemli gibi görünmeyebilir, ancak çocukların okumayı öğrenirken atmaları gereken ilk adımlardan biri kelimelerin kodunu çözmektir. Disleksinin bu türünde işitselden daha çok görsel işleme sorunu ön plana çıkar.

Yüzey disleksi

Yani Sözcüklerin tanınması ve yazılmasında zorluk çekilen türüdür.

Görsel disleksi

Görsel Disleksi görsel işlemeyi etkiler: yani beyin, gözlerin gördüklerinin tam resmini alamaz. Bu, harf oluşturmayı öğrenmek ve aynı zamanda sözcüklerdeki doğru harf dizilerini hatırlamanın anahtar olduğu bir süreç olan yazım konusunda ustalaşmak için ciddi sonuçlar doğurabilir.

Disleksi nasıl teşhis edilir?

Disleksi hastalığı belirtilerinin görüldüğü çocuklarda öncelikle işitme veya görme ile ilgili bir problem olup olmadığı tespit edilir. İşitme ve görmeyle ilgili herhangi bir sorunun olmadığı durumlarda disleksi değerlendirmesi yapılabilir.

Çocuğun ebeveynleri veya öğretmenleri, aşağıdaki sorunların çoğunu fark ederlerse disleksiden şüphelenebilirler:

  • Normal zekaya sahip olmasına rağmen zayıf okuma becerileri
  • Zayıf yazma becerileri
  • Ödevleri ve testleri çoğu defa zamanında bitirememek
  • Telefon numaralarını ezberlemede ve derslerle ilişkili basit terimleri ezberlemede güçlük çekmek
  • Yönlerle ilgili öğrenme sorunları (Harita okuma sorunları)
  • Yabancı dil derslerini geçmekte zorluk

Not: Bu sorunlardan herhangi birine sahip olmak, kişinin kesinlikle disleksi olduğu anlamına gelmez.

Disleksinin teşhis edilmesini sağlayacak belirli ve tek bir test mevcut değildir. Disleksi teşhisi esnasında birçok faktör göz önünde bulundurulur. Doktor, çocuğun okuma ve dil becerilerini belirlemek için birkaç standart test yapılmasını isteyebilir. Bu testlerle ilgili çocuğun okuma becerisinin seviyesi ve kalitesi analiz edilebilir. Doktor ayrıca çocuğun zihinsel sağlığını daha iyi anlamak için çocuğa ve ebeveynlerine psikolojik testlerde bulunan soruları sorabilir. Nitekim bu testlerle sosyal sorunların, kaygı veya depresyonun çocuğun yeteneklerini sınırlayıp sınırlamadığını tespit etmek ister.

Standart bir test dizisi aşağıdakileri içerebilir, ancak bunlarla da sınırlı değildir:

  • Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-Üçüncü Baskı (WISC-III)
  • Çocuklar için Kaufman Değerlendirme Bataryası (KABC)
  • Stanford-Binet Zeka Ölçeği
  • Woodcock-Johnson Psiko-Eğitimsel Batarya
  • Peabody Bireysel Başarı Testleri-Revize Edildi (PIAT)
  • Wechsler Bireysel Başarı Testleri (WIAT)
  • Kaufman Eğitimsel Başarı Testleri (KTEA)
  • Bender Gestalt Görsel Motor Algılama Testi
  • Görsel-Motor Entegrasyonunun Beery Gelişim Testi
  • Motorsuz Görsel Algı Testi
  • Görsel İşitsel Sayı Aralığı Testi (VADS)
  • İşitsel Algı Testi (TAPS)
  • Görsel Algı Testi (TVPS)
  • Peabody Resimli Kelime Testi-
  • Etkileyici Tek Kelimelik Resim Kelime Testi
  • Dili İşitsel Anlama Testi

Okuma ve yazma konusunda sorun yaşayan herkesin disleksi olmadığını bilmek gerekir. Nitekim disleksik bir kişinin okuma ve yazma güçlüklerinden bazıları başka faktörlerden de kaynaklanabilir. Değerlendirme sırasında dikkate alınan bazı faktörler şunları içerebilir:

Genel sağlık durumu: Örneğin kişinin işitme veya görme sorunları gibi dil gelişimine ve yazma becerisine müdahale eden bazı sağlık sorunları olabilir.

Dil öğrenimi: Örneğin, İngilizce konuşulmayan bir geçmişe sahip bir çocuğun, İngilizce okuma ve yazma konusunda uzmanlaşması genellikle daha uzun sürer.

Eğitim süresi: Kişi eğitim fırsatlarını kaçırmış olabilir; örneğin, kronik bir hastalık kişiyi uzun süre okul dışında tutmuş olabilir.

Davranışsal veya gelişimsel bozukluklar: Örneğin, kişinin öğrenme sorunlarına neden olabilen dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) olabilir.

Disleksi nasıl tedavi edilir?

Disleksi hastalarına yardımcı olmak için çeşitli teknikler ve stratejiler kullanılır. Bunlardan bazıları kayıt altına alınan dersi tekrar dinleyebilmek, kitapları okumak yerine dinlemek, yazım ve dilbilgisini kontrol etmek için bazı bilgisayar yazılımlarını kullanmayı içerir. Disleksi tedavisi, konuşma ve dil terapistleri, özel eğitim öğretmenleriyle temas kurmayı da kapsar.

Disleksik çocukların çoğu öğrenme güçlüklerine uyum sağlar ve normal bir sınıfta eğitim almaya devam edebilirken bazı disleksik çocuklar için özel eğitim gerekebilir. Disleksiyi ortadan kaldıracak ilaç tedavisi bulunmamaktadır. Ancak disleksiye eşlik eden psikiyatrik bir hastalık mevcutsa söz konusu hastalıkların tedavi edilmesi çok önemlidir.

Disleksili çocukların başarısı disleksinin ne kadar şiddetli olduğuna, ne kadar erken teşhis edildiğine ve tedavinin kalitesine bağlıdır.

Disleksi tedavisi için özetle şu hususlara dikkat edilmelidir:

  • Çocuğunuzun beyninin daha kolay tanımlayabileceği belirli yazı tiplerini kullanma
  • Artikülasyon problemlerini ele almak için konuşma ve dil terapisi alma
  • Kelimeleri en küçük ses birimlerine ayırmayı içeren fonemik farkındalığın öğretilmesi
  • Okurken güçlük çekilen kelimeleri tekrar tekrar okutarak pratiklik kazandırmak gibi disleksi egzersizlerinin uygulanması
  • Dil becerilerinin yazılı veya sözlü kelimelere resimler, nesneler veya seslerin eşlik ettiği çoklu duyusal terapinin kullanılması
  • Gerek duyulması halinde dislektik çocuğa bu alanda uzmanlaşmış kişiler tarafından bireysel yada grup halinde özel bir eğitim verilmesi,

Disleksi dışında başka öğrenme güçlükleri var mı?

Disleksi, bir tür öğrenme güçlüğüdür. Disleksinin yanı sıra diğer öğrenme güçlükleri şunları içerir:

Diskalkuli: Bir kişinin aritmetik problemleri çözmede ve matematik kavramlarını kavramada alışılmadık zorluk yaşadığı bir durumdur. Diskalkuli matematik bozukluğu olarak tanımlanır. Diskalkulik bireyler sayısal sembolleri tanıma kullanma, matematiksel işlemleri kavrama, basit matematiksel işlemleri yapmakta güçlük yaşarlar.

Disgrafi: Disgrafi yani yazım bozukluğu yazma güçlüğü çeken çocukları ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bu durum, heceleme ve fikirleri organize etmekte de zorluklara sebep olur. Yani yazım bozukluğu sorunu yazma sırasında sözcükleri hecelemeyi, metin yazma hızını da engelleyebilir.

Dikkat Eksikliği Bozukluğu-Dikkat Eksikliği Hiperaktif Bozukluklar (DEHB ): Dikkat Eksikliği Bozukluğu-Dikkat Eksikliği Hiperaktif Bozukluklar öğrenmeyi etkilese de öğrenme güçlüğü değildir. DEHB sorunu yaşayan kişiler dürtüsel davranışlarını kontrol etmekte zorlanırlar. Bu durum, düşük benlik algısı, sosyal ilişkilerinde sorunlar ve okulda başarısızlık sorunlarının ortaya çıkmasına yol açar.

Disleksisi olan bireyler okumayı öğrenebilir mi?

Evet. Disleksisi olan çocuklar Anaokulunda ve 1. sınıfta etkili fonolojik farkındalık ve ses bilgisi eğitimi alırlarsa, 3. sınıfa kadar okumayı öğrenmede önemli ölçüde daha az sorun yaşarlar. Disleksisi olan bireylerin bilgiyi daha verimli bir şekilde okumayı, işlemeyi ve ifade etmeyi öğrenmeleri için asla geç değildir. Zira yapılan araştırmalar, yapılandırılmış okuryazarlık öğretim tekniklerini kullanan programların çocukların ve yetişkinlerin okumayı öğrenmelerine yardımcı olabileceğini göstermektedir.

Disleksili kişilerin ortak özellikleri nelerdir?

Disleksiklerin çoğu aşağıdaki özellik ve davranışlardan yaklaşık 10 tanesini sergileyecektir. Bu özellikler günden güne veya dakikadan dakikaya dahi değişebilir.

Genel özellikler

  • Disleksik çocuklar ve yetişkinler, yaratıcı öğrenme tarzlarına uyan öğrenme araçları verildiğinde hevesli birer okuyucular haline gelebilir.
  • Parlak, son derece zeki ve anlaşılır görünürler; ancak sınıf düzeyinde okuyamaz, yazamaz veya heceleyemez.
  • Disleksi teşhisi öncesi genellikle çevrelerinde tembel, dikkatsiz, yeterince çabalayan veya ‘davranış sorunu’ olanlar olarak etiketlenirler.
  • IQ'su yüksek, ancak kelimeleri hecelemede zorlanma, hızlı okumada zorlanma, kelimeleri yazmada zorlanma ya da yanlış telaffuz etme problemleri neticesin eğitim-öğretim hayatında başarısız olma.
  • Özgüveni zayıf; ancak ustaca telafi edici stratejilerle zayıflıkları gizleme veya örtbas etme davranışı.
  • Özellikle sanat, tiyatro, müzik, spor, mekanik, hikaye anlatma, satış, iş, tasarım, inşaat veya mühendislik konularında yetenekli.
  • Dikkati sürdürmede güçlük
  • Uygulamalı deneyim, deneyler, gözlemler ve görsel yardımcılarla en iyi şekilde öğrenir.

Vizyon, okuma ve yazma

  • Okurken baş dönmesi, baş ağrısı veya mide ağrılarından şikayetçi.
  • Harflerin, sayıların, kelimelerin, sözlü açıklamalarla karıştırılması.
  • Okurken, yazarken veya kopyalarken var olmayan hareketleri hissetmekten veya görmekten şikayetçi olurlar
  • Fonetik olarak ve tutarsız şekilde yazarlar
  • Görme konusunda güçlük çekiyor gibi görünür; ancak göz muayeneleri neticesinde bir sorun ortaya çıkmaz.
  • Son derece keskin görüşlü ve gözlemci veya derinlik algısı ve çevresel görüşten yoksun.
  • Herhangi bir konuyu kavramak için birçok kez okuma ihtiyacı hissedilebilir

İşitme ve konuşma

  • Duydukları hafif bir sesten bile kolayca dikkatleri dağılabilir.
  • Düşünceleri kelimelere dökmede güçlükle birlikte ifadeleri durdurarak konuşma; cümleleri eksik bırakır; ayrıca stres altında kekemelikler; uzun kelimeleri yanlış telaffuz etme, konuşurken cümleleri, kelimeleri ve heceleri karıştırma

Yazma ve motor becerileri

  • Kalem tutuşları hatalıdır; el yazısı değişken veya okunaksızdır.
  • Sağ ya da sol ellerini tercih etmekte gecikir, yapboz, legolar, küpler, oyun hamuru gibi oyuncaklarla oynamakta zorlanırlar.
  • Resimleri taşırmadan boyamakta, kare, üçgen gibi basit geometrik şekilleri çizmekte güçlük yaşama görülür
  • Merdiven çıkıp-inmek, ip atlama, futbol, basketbol, masa tenisi gibi oyunları oynamakta, belirli bir ritimde el çırpmakta sorun yaşarlar.

Matematik ve zaman yönetimi

  • Zamanı karıştırırlar, önce-sonra, dün – bugün kavramlarını karıştırırlar, saati güçlükle öğrenirler
  • Çalışma alışkanlıkları yetersizdir.
  • Matematik sorularını parmak hesabı gibi farklı yöntemler ile çözerler. Cevabı bilseler dahi kağıt üzerinde çözümü göstermezler
  • Aritmetik işlemlerde başarılı olabilseler de matematik problemlerinde başarısız olurlar.

Hafıza ve biliş

  • Uzun dönem hafızası deneyimler, yerler ve yüzlerde çok başarılıdırlar; ancak deneyimli olmadıkları bilgi ve olgular için aynı şekilde başarı durumu söylenemez.
  • İşitsel hafızaları zayıftır. Dislektik kişiler her şeyi unutabilir ve özellikle dile ilişkin derslerde büyük sıkıntı çekerler.

Davranış, sağlık, gelişim ve kişilik

  • Sınıfın en sessizi, en çok sorun çıkartanı olarak nitelendirilebilirler
  • Geç evrelerde yürüme, konuşma görülür
  • Duygusal açıdan çok duyarlı olabilirler, adalet kavramına önem verirler
  • Kulak enfeksiyonlarına yatkındırlar; bazı gıdalara, kimyasal ürünlere normal kişilere göre daha çok hassastırlar.
  • Belli bir yaşa kadar uyku sırasında yataklarını ıslatabilirler.
  • Ağrı için olağandışı yüksek veya düşük tolerans mevcuttur.

Disleksili çocuğu olan aileler nelere dikkat etmelidir?

  • Anne baba disleksili çocuğuyla diğer çocukları kıyaslamamalı, bu özel durumu inkar etmeden kabullenmelidir.
  • Aile çocuğuna karşı tutarlı davranmalıdır. Yani bir gün hoşgörülü sabırlı olan anne-baba diğer gün çocuğuna karşı farklı bir tutum almamalıdır.
  • Her çocuğun kendine ait ilgi ve yetenekleri olduğu bilinmeli, çocuk yapamadığı şeyler üzerinden baskı altına alınmamalıdır.
  • Aile okulda öğretmenlerle yakın bir iletişimde bulunmalıdır.
  • Aile tutum ve davranışlarıyla çocuğuna güven vermeli, onu sosyal faaliyetlere yönlendirebilmeli, teşvik edici söylemlerde bulunmalıdır.
  • Çocuk toplumdan kesinlikle uzaklaştırılmamalıdır.
  • Aile dislektik çocuklarına okul dışında da gerekli destekleyici eğitim ve çalışmaların yapılmasını sağlamaya çaba sarf etmelidir.
  • Çocuğa yeterli şekilde ilgi ve sevgi gösterilmelidir.

Disleksi önlenebilir mi?

Disleksiyi önlemenin bilinen bir yolu yoktur; ancak disleksiye neden olan nörolojik problemler doğum öncesi faktörlerle ilişkili olabileceğinden örneğin erken doğumun disleksi için daha yüksek risk altında girmeye neden olduğu gibi faktörlerden kaçınmak adına, sağlıklı bir hamilelik için olağan önerileri takip etmek akıllıca olacaktır.

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.